HALI DOKUMADA KULLANILAN MALZEMELER

Halıcılıkta kullanılan en önemli malzemeler ipler ve bu iplerin elde edildiği boyalardır.

Halı dokuma işlemi sırasında çözgü ipi, atkı ipi ve ilmelik ip olmak üzere üç farklı ipe ihtiyaç duyulmaktadır. Bünyan halılarında kullanılan bu ipler zaman içerisinde değişim göstermiştir.

Bünyan halıları kullanılan iplere göre şöyle sınıflandırılır:

A.    Tamamen yünden dokunmuş olan halılar (ilmesi, çözgüsü ve atkısı yün olan halılar)

B.    İlmesi yün, çözgü ve atkısı pamuk olan halılar

C.   İlmesi yün, çözgü ve atkısı ipek olan halılar

D.   İpek halılar (ilmesi, çözgüsü ve atkısı ipektir.) (Hacıpaşaoğlu 1993:39).

Bünyan'da halıcılığın ortaya çıktığı dönemde halılar, koyunun kırpılmasından yünün eğrilmesine kadar tamamen geleneksel yöntemlerle elde edilen iplerle dokunmuştur. Fakat 1908-1909'lu yıllardan sonra Bünyan halılarında kullanılan iplerde değişim yaşanmıştır. Daha önce çözgüde, atkıda ve ilmelik iplerde sadece yün kullanılmaktayken bu yıllardan sonra malzeme olarak suni boyalarla boyanmış fabrikasyon yün ipliği ile pamuk ipliği de kullanılmaya başlanmıştır. Dokumada kullanılan ipler Ege Bölgesi'nden; Uşak, Kütahya ve Balıkesir ip fabrikalarından karşılanmaktadır. Çünkü bu yörede yetişen koyunların yünleri ince olduğu için halı dokumaya daha uygundur.

Günümüzde ise yörede çözgü ipi ve atkı ipi olarak pamuk; ilmelik ip olarak da yün kullanılmaktadır.1950'li yıllardan sonra ilmelik ip olarak ipek de kullanılmaya başlanmıştır; fakat ipek halı dokutan tüccarlar, halının pahalıya gelmesi, daha uzun sürede dokunması ve dokutmanın zor olması nedeniyle ipek halıyı çok fazla tercih etmemektedir.

İpeğin ince ve zarif olması dokumayı zorlaştırır. Yün iplerde cm² de 35 düğüm atılırken ipekte 70 düğüm atılmaktadır. 1 m2 lik bir ipek halı, yaklaşık 4 ile 6 ayda dokunabilmektedir. Pamuğa ve yüne alışmış olan Bünyanlı dokuyucuların ellerinin ipeğe alışık olmaması ipek halı dokumayı zahmetli bir hâle getirir. Bu sebeple tüccarların yanında dokuyucular da ipek halı dokumaktan kaçınırlar.

Buna karşın Bünyan merkezde sadece yurt dışına veya turistik yerlere pazarlanmak üzere birkaç tüccar tarafından ipek halı dokutulmaktadır.

Halılar dokunmadan, kullanılacak olan iplerin renklendirilmesi, boyanması halıların güzelliğini ortaya çıkaran ve halıların kalitesini artıran en önemli unsurlardan biridir. Bu durumda akla gelen, boyanın doğal veya suni olmasıdır. Doğal boyalar, öteden beri dokumacılıkta kullanılan yün, pamuk ve ipek gibi malzemelerin renklendirilmesinde 19. yüzyılın ortalarına, sentetik boyaların keşfine kadar, aralıksız olarak kullanılmıştır.

Doğal boya, tabiatta bulunan çeşitli bitkilerden veya böceklerden üretilir. Böceklerden üretilen kök boyalarda, boyar madde içeren böceklerin dişileri kurutulup öğütüldükten sonra kök boya yapımında kullanılmaktadır (Karadağ 1997:38). Fakat Bünyan halıcılığında böceklerden boyar madde yapılmadığı, boyar madde yapımında sadece bitkilerden yararlanıldığı tespit edilmiştir.

Ceviz kabuğu, sütleğen, soğan kabuğu, kök boya otu, cehri, indigo meşe külü, su nanesi (narpuz), karamık ve karamık sapı, ısırgan otu, saman sapı, vişne ağacı yaprakları, asma yaprağı, nane gibi bitkiler kök boya yapımında en çok kullanılan bitkilerdir.

Kırmızı renk soğan kabuğu ve cehri adlı kök boya otundan; sarı renk karamık kökü, sütleğen, cehri ağacı ve meyvelerinden; mavi renk meşe külü ve indigo adı verilen bitkiden; yeşil renk nane ve asma yaprağından; kahverengi ise ceviz yaprağı ve kabuğu, soğan kabuğundan yararlanılarak elde edilmiştir.

Kök boyalar söz konusu bitkilerin kök, gövde, yaprak, çiçek vey a meyvelerine yardımcı maddelerin, mordan, eklenmesiyle elde edilmektedir. Boyanacak maddeyi boyanacak konuma getiren maddelere "mordan" denilir.

Mordanlar bir bitkiden değişik renkler elde etmek için kullanıldığı gibi aynı zamanda tespit maddesi olarak da kullanılır. Bazı boya bitkileri mordan

gerektirmez. Mordan gerektiren boyalara mordanlı boyalar denilir. Bunlar; boyanacak maddeyi doğrudan boyayamayan, yardımcı maddeler gerektiren boyalardır (Öztürk 1987:56). Ülkemizde en çok kullanılan mordanlar; şap, kremtarlar, göztaşı (bakır sülfat), amonyak, soda, sirke asidi, karaboya, demir sülfattır (Uğur 1988:12).

Kökboyaların sıfırdan sekize kadar "haslık" dereceleri vardır. İçerisinde asit ihtiva edenlerin haslık derecesi sekizdir; akmaz ve solmaz. Mesela sarı renk elde edilen "soğan kabuğu"nun haslık derecesi sıfırdır. İlk dokunduğunda çok parlak duran halılar belli bir müddet sonra canlılığını yitirir ve solar. Haslık derecesi sekiz olan kök boyalar "ceviz kabuğu, sütleğen ve cehri"dir. Bu boyalarla boyanan iplerin kullanıldığı halılar çok uzun süre sağlam ve parlak kalır.

Osmanlı İmparatorluğu zamanında Bünyan'dan yurt dışına da ihraç edilen cehri bitkisi kök boyalar içerisinde dayanıklılığı bakımından önemli bir yere sahiptir. Cehri bitkisinden güzel bir renk elde etmek için bitkinin en az iki yıllık olması gerekir. İki yıllık bir bitki kırmızı renk verirken bu süre tamamlanmadan koparılan bitki sarı renk verir. Cehri bitkisi her yerde yetişmemesine rağmen devlet, zamanında Bünyan'da bulunan yabani cehri tarlalarını halka bölüştürür. Halk da boyaları kendilerinin ürettiği dönemde cehri bitkisinden boya yapıp dışarıya ihraç eder.

1907 yılına kadar Bünyan'da da doğal boyalar kullanılırken bu tarihten sonra suni boyalar kullanılmaya başlanır. Bu yıllarda Bünyan'a yerleşen Pozant ismindeki bir halı ustası Bünyan'ın yerli halkından Mustafa Börkü ile işbirliği yaparak İngiltere'nin Manchester şehrinden fabrikasyon yün ve pamuk ipliği; tabi boyalar yerine de Almanya'dan suni boyaları ithal etmiştir (Hacıpaşaoğlu 1993:38). Bu durum da Bünyan'da hem geleneğin kaybolmasına hem de kalitenin düşmesine neden olmuştur.

Hiçbir yapay madde kullanılmadan tamamen doğadan elde edilen kök boyalar

halının kalitesini artıran en önemli faktörlerden biridir. Kökboyanın kullanıldığı günlerde Bünyan halılarının çözgüsünde, atkısında ve ipinde tamamen yün kullanılmaktaydı.

Yünün içerisinde yer alan hücreler doğadan elde edilerek hazırlanan kök boyalarla boyandığı takdirde ölmez ve yün yüzyıllarca bozulmadan sağlam kalabilir. Fakat kimyasal boyalar bünyelerinde asit barındırdığı için kullanılan malzemenin ömrünü azaltmaktadır.

Bünyan'da dokunan halıları kullanılan boyalara göre dört grupta toplamak mümkündür.

1.       İpi elden yapılıp tabii boyalarla boyanan iplerden yapılan halılar.

2.       Sentetik boyalarla boyanmış Manchester yün ipinden yapılan halılar.

3.       Boyasız koyun yününün tabii renginden yapılan halılar (Naturel).

4.       Bursa ipeğinden yapılan halılar (İpek) (Hacıpaşaoğlu 1993:39).

Geleneksel işlemlerden geçerek ortaya çıkan ve halkın yaratısı olan iplerin yerine halı iplerinin boyanma işlemi bugün Kayseri ve Uşak'ta bulunan boya hanelerde yapılmakta ve ipler dokuyucunun eline hazır olarak verilmektedir.