Türk el sanatlarının içerisinde önemli bir yere sahip olan halıcık sanatı Türkiye coğrafyasında ip, boya gibi hammadde veya tezgâh, kirkit vb. başta olmak üzere teknik malzeme yönünden farklılıklar gösterse de halının üretilebilmesi için şu temel işlemlerin uygulanması gerekir.
— Çözgünün çözülmesi
— Çözgünün tezgâha taşınması
— Çözgünün tezgâha yerleştirilmesi
— Gücünün bağlanması
— Çıtı örgüsünün örülmesi
— Kilim dokumanın yapılması
— Desene uygun olarak havlı yüzeyin dokunması
— Kilim dokumanın yapılması
— Çıtı örgüsünün örülmesi
— Halının kesilmesi
— Bitirme işlemlerinin yapılması (Yazıcıoğlu 1992: 47-51).
Bünyan'da dokumacılığın gelişmeye başladığı yıllarda halılar, kullanılacak olan malzemelerinin hazırlanmasından halının çözgüsünden alınmasına kadar tamamen geleneksel yöntemler uygulanarak dokunmuştur.
Halının dokunabilmesi için öncelikle hammaddenin yani yünün elde edilmesi gerekmektedir.
Anadolu'da ve Bünyan'da koyunun yavrusuna kuzu, altı aylık kuzuya toklu, bir yaşındaki koyuna da şişek denilir. Koyun besleyen ailelerde koyunun yünü, yılın belirli zamanlarında, genellikle mayıs-haziran ve eylül aylarında yılda iki kez kesilir. İlkbaharda koyunun, sonbaharda toklunun yünü kesilir. Halk arasında bu yüne "yapağı" adı verilir. Koyundan yünün kesilmesine de "kırkım", kırkım zamanlarına da "kırkım ayı" denir. Kırkım için halkın "kırkım makası" dediği, büyük ve geniş ağızlı, iki ucundan tutularak kullanılan makaslardan yararlanılır. Herkes kırkım yapamaz. Bu iş, genellikle, maharetli kişiler tarafından yapılır; koyun yere yatırılır, ön ve arka ayaklarından ikisi, çapraz şekilde bir iple bağlanır ve kırkım işine başlanır (Deniz 2000:59).
Elde edilen yün bol su ile ve tokaç denilen ahşap tokmakla dövülerek yıkanır. Buna halk arasında tokaçlama denilir. İplere asılıp kurutulan yapağılar birbirine yapışır. Kızlar biraraya gelip ya elleriyle yapağıları diderek ya da yün taraklarıyla tarayarak açarlar.
"Kirmen" adı verilen yün eğirme aletiyle yünler eğrilir, "çıkrık" ile de yünlerden büyük çileler yapılır, bu çileler hangi renk boya ile boyanacaksa kaynayan boyalı suyun içerisine atılır. Kazandan ipleri çıkarmadan önce suyuna az miktarda halk arasında "kezzap" denilen sülfürik asit dökülür; böylelikle boyanın
renginin atmaması ve uzun süre solmayıp canlılığını koruması sağlanır. Kazandan alınan iplikler asılarak kurutulur. Halı dokunacağı zaman çileler ortadan ikiye bölünerek ipler hazır hale getirilir.
Günümüzde bu geleneksel yöntemler kullanılmamaktadır. Halılar, tüccarların dokuyucuların ellerine hazır olarak verdiği iplerle dokunmaktadır. Bünyan ve köylerinde halıcılık işiyle uğraşan tüccarlar vardır. Okumayan kızlar, halıların büyüklüğüne göre yakın buldukları, anlaşabildikleri arkadaşları veya akrabalarıyla halının ebatlarına göre ikişer üçer kişilik gruplar oluşturarak bir araya toplanır, halıcıya haber gönderip hangi ebatta halı dokumak istediklerini bildiriler. Halıcı tezgâhını bir kamyonetin üzerine koyup getirir. Dokunacak olan evde tezgâhı kurar. Halıyı çözer, yünlerini, atkısını, kirkitini, makasını, anahtarını, desenini teslim eder; giderken kontrole geleceği zamanı bildirir.
Hasan tezgâh hazırlar
Kızların yüreği sızlar
Ne güzel koca avratlar
Halı bitmez cazılar (Özbey 2006).
Kızlar halı dokumaya başlamadan önce ellerine kına yakar ve tırnaklarının arasına da kara sakız yapıştırırlar. Çözgü ipi sert olduğu için ellerin derisini inceltir ve ele zarar verir. Bu sebeple dokumaya başlamadan önce eli beslediğine ve koruduğuna inanılan kına yakılır. Çözgü ipleri tırnak etlerini de tahriş eder ve kanatır. Çözgü iplerinin arasına giren tırnak etlerinin açılmasını engellemek ve korunmak amacıyla da tırnak etlerinin arasına kara sakız yapıştırılır. Kara sakızı ateşte eritilir ve damla damla tırnak etlerinin arasına sürülür.
Dokumaya başlamadan, öncelikle halı çözülürken tezgâh üzerine çizilen kalem işaretleriyle çözgünün başlangıç noktası belirlenir. Halının düzgün dokunmasını ve eşit düğüm atılmasını sağlamak amacıyla yan direklere kalemle eşit aralıklarla işaretler konulur. Boyalı ıslak pamuk ipliği gerginleştirilip uçlarından bu işaretli noktalara tutturulur. Ortadan başka biri ipi öne çekip bırakır,
Resim 15: Çözgü iplerine kırmızı boya ile çekilen çırpı çizgileri. Dokuyucular çırpı çizgisinden halılarını dokumaya başlarlar. Çırpı çizgisinin üzerine bir gidiş ve bir geliş atkı çekilir. Kirkitle düzeltilir. Bunun üzerine sağdan başlayarak iki ilmeği içine alacak şekilde önden arkaya ipin boynuna dolanılarak dövülür. Arada kirkitle düzeltilir. İlmikler bitinceye kadar devam edilir. Buna "çıtı (sıçandişi örgüsü)" denir. Çıtı örgüsü halı bitip kesildikten sonra ilmeklerin dağılmamasını sağlamak için yapılır.
Çıtı örgüsü bitince 5 - 6 sıra kilim dokuması yapılır. Kücünün üstündeki mastar aşağı çekilince kenarda bağlı duran atkı meniği çözgünün arasından sağa doğru çekilir. Kirkitle düzeltilir. Mastar yukarı itilir; bu defa el yardımıyla arkadaki çözgü öne çekilir ve menik arasından geçirilir. Kirkitle düzeltilir. Böylece ön sıra, arka sıra diye kilim dokuması yapılır
Sıra ana dokumaya gelir. İki sıra kenar suyu dokunur, üzerine bir sıra siyah iplik dokuma yapılır. Ortasına dört sıra halk arasında cik cik denilen bölüm dokunur. Bir sıra siyah iplikten sonra dar kenar adı verilen bölüm dokunur.
Tekrar cik cikli bölüm dokunduktan sonra enli kenar dokunur. Enli kenara gelince cik cik ve dar kenar dikine doğru devam edilir. Tekrar dar kenar bölümüne geçilir bu defada enli kenar dikine doğru devam edilir. Dar kenar bitince orta dokumaya geçilir ve ikinci dar kenar da dikine devam eder; orta
dokumada devam eden model ortaya asılır. Belirlenen orta uzunlukta modeller değiştirilerek işleme devam edilir. Yalnız her sıra dokunuşunda atkı ile bir ön ve bir arka sıra çekilip kirkitle iyice sıkıştırılır. Yukarı giden iki sıralık kenar suyunun başında da ikişerli olmak üzere halının kenarlarının ayrılmaması için iki ilmikli erişle çapraz dokuma yapılır.
Orta yüzey bitince cikcikli dar kenar, cikciki enli kenar, cikciki dar kenar, cikciki ve kenar suyu dokunur üzerine 5-6 sıra kilim dokuması ve üstüne çıtı örgüsü yapılır. Tekrar İki sıra atkı çekilir ve çırpı çekilerek istenilen uzunlukta saçak kesilir.
Halı dokunurken her günün akşamında makaslama yapılır; halının yünlü kısmı elin tersine pütürlü gelmeyecek şekilde kesilir. Her 3-4 günde bir dokunan yüzey halı demirlerinden gevşetilerek arkaya gönderilir ve tekrar sıkılaştırır. Kızlar halı dokurken ihtiyaçları olursa halıcıyı çağırtır ve isteklerini bildirirler; halıcı da bu istekleri pek hoşuna gitmese de yerine getirir.
Halı dibinde mastar
Sen bize yol göster
Bel ağacı kırılmış
Kızlar halıcı ister (Güner, S 2007)
Halının dokunma işlemi bittikten sonra tezgâhtan alınması gerekir. Bunun için halının kilim dokuması bitince tekrar 10 cm yukardan çırpı çekilir ve halı makasıyla çözgü kesilir; halı yere yığılır. Düzgün bir yere serilerek arkası ve önü temizce süpürülür. Süpürüldükten sonra halının kırpığıyla da yastık, minder ve eşek palanı yapılır.
Günümüzde halılarının havlı yüzeyinin kesilmesi halıcılarda bulunan özel halı kırpma aletleriyle yapılmaktadır.
Halı bitikten sonra halıcıya haber verilir. Dokuyucu halıyı halıcının önüne
fırlatarak bahşiş ister. Bahşişi almadan halıyı teslim etmez. Halı bitirilip ücreti alındıktan sonra dokunan halının büyüklüğüne göre kızlara 1-2 hafta dinlenme süresi verilir. Bu dinlenme süresinden sonra yeni bir halıya başlanır.
Desenlerine göre çiçekli, geometrik ve göbekli olarak sınıflandırılan Bünyan halılarında iç zeminin dokunması sırasında farklı işlemler uygulanmaktadır.
Çiçekli halılarda tek bir model vardır. Halının ilmek sayısına uygun olarak hazırlanmış desen ilmeklere yerleştirilir ve dokunur. Birinci desen bitince ters dönderilerek dokumaya devam edilir. Orta ana bölüm b itinceye kadar dokuma böyle devam eder. Orta bölümde işlenecek olan model sayısının yarısı halının ortasına gelinceye kadar bitirilir. Mesela on model olacaksa beş model halının tam yarısına gelmelidir. Bunu anlamak için çözgünün üzerine renkli iplerle çırpı çekilir.
Geometrik halılar da, çiçekli halılar gibi dokunmaktadır. Orta bölümde bir model değil, halının yarısına hitap edebilecek birkaç model vardır. Sıraya göre birinci, ikinci, üçüncü vs. model dokunur. Orta yarısına gelince bu sefer sondan başlayarak (üçüncü, ikinci, birinci vs.) modellere tersine devam edilir. Daha sonra kenar bölümü dokunur ve halı tamamlanır.
Göbekli halılarda da ortada birkaç model olduğu için onların dokunması da geometrik halılara benzemektedir. Birbirini tamamlayan farklı modelleri içeren bu çeşit halılarda halının yarısı dokunur ve sonra halı ters çevrilerek aynı işlem uygulanır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder