Halı dokumak amacıyla yapılan çoğunluğu ahşap ve demirden oluşan özel düzenek.
El dokusu halıcılıkta; duruş şekline göre yatay ve dikey tezgâhlar kullanılmaktadır. Yatay tezgâhlar, yere paralel olarak kurulmakta ve dokuyucu tezgâhın üzerinde dizlerinin üzerine çömelerek halıyı dokumaktadır. Fakat bu tip tezgâhlar ülkemizde hemen hemen hiç kullanılmamaktadır. Ülkemizde üretilen halıların tamamına yakın kısmı dikey tezgâhlarda dokunmaktadır.
Yere dik olarak kurulan dikey tezgâhlar, dokunan halının tezgâh üzerinde yer değiştiriş şekline bağlı olmak üzere sarmalı tip (İsparta tipi) ve germeli tip (Hereke tipi) tezgâh adını almaktadır (Şenyüz 1996:57-58). Araştırma alanımızda kullanılan tezgâhların; kuruluşu, kullanımı, taşınması ve dokunan halının kontrolü bakımından çok kullanışlı olan "germeli tip tezgâh" olduğu saptanmıştır.
1. Yan tahta (Ağacı)
2. Üst Levent (Merdane)
3. Orta Destek
4. Orta Levent (Merdane)
5. Dik Destek
6. Gücü Ağacı
7. Varan Gelen Ağacı
8. Alt Gücü, Mastar
9. Kama (Takoz)
10. Vidalı Gergi Demiri
11. Yumak (Yün İpi)
12. Çözgü İpleri
13. Dokunmuş Halı
14. Levent Yuvası
15. Oturma Tahtası
16. Takoz (Oturak Takozu)
Dik tezgâhlar halk arasında ıstar olarak da bilinir. İki yan ağacı, alt ve üst leventler (bazılar), gücüleme çubuğu ve yatağı ile tezgâhın iskeletinden oluşur. İskeletin yapısını boydan boya çözgü ipi oluşturur.
Alt-üst ve iki yanlar olmak üzere dört adet dikdörtgenler prizması şeklinde ağaç şeridin uçlarından birbirlerinin geçirilmesiyle oluşturulan tezgâhların ortasında omurgayı temsil eden ve iki yan direkleri birleştiren bel ağacı ve tezgâhın alt şeridini eşit aralıklarla bel ağacına bağlayan dört - beş santim çapında iki demir çubuk vardır. Bel ağacının tam hizasında ve tezgâhın ön yüzünden yine yan direklere bağlanmış yuvarlak bir kücü ağacı vardır. Çözgü ön yüzde bu ağaca kücülenir.
Ülkemizde kullanılan germeli tip tezgâhlar şu şekilde hazırlanır: Tezgâh kurulduktan sonra yere yatay duruma getirilir. Çözgünün kolay çözülebilmesi için destekle yukarı kaldırılır. Alt tezgâhın 10 cm yukarısından tezgâha paralel olarak yan direklere bağlanan serbest bir mastar monte edilir. Çözgü sayısına göre alt ve üst leventlerin üzerine 10'ar cm'lik aralıklar çizilerek alt ve üst leventler eşit aralıklı bölümlere ayrılır. Amaç çözgünün bu aralara eşit bir şekilde paylaştırılmasıdır. Sert ve dayanıklı çözgü ipliği (direz) mastara bağlanır. Halı çözücü, büyük masuralara sarılmış bu ipliği alır, tezgâhın içine girer. Çözgünün ucu mastara bağlanır ve bağlanan yerden başlayarak tezgâhı arkalı önlü çözmeye başlar; mastara gelince bir sıra önden başlayıp arkaya doğru dolar ve diğer sıradan arkaya doğru başlayıp çözme yapar. Çözme işi bitince ön kücü, iki yan direklere çakılır. Çözgü bu kücüye bağlanır. Ön yüzdeki ilmeklerin bir tanesi çözgü ipiyle kücüye dâhil edilir. Kücünün ön tarafında özel bir düğüm oluşturulur. Böylece bir ilmek kücüye bağlanırken diğer bir ilmek de boşta kalır ve bir çift ilmek oluşturur. Bütün ilmikler bitinceye kadar bu işleme devam edilir. Böylelikle halı çözülmüş olur ve tezgâh yardımla yerden kaldırılıp duvara dayanır.
Ayağa kalkmış halının gergin hale gelmesi için alt tezgâhı ve bel ağacını birbirine bağlayan demir çubuklar halı anahtarı yardımıyla gerginleştirilir.
Böylelikle çözgü ipleri zamanla esnediği için halının yumuşak düşmesi engellenir.
Germeli tip tezgâhlar ahşap ve metal olmak üzere iki şekilde imal edilmektedir. Bu tezgâhların en önemli özelliği, alt ve üst leventlerin kendi etrafında dönmeyip, alt leventin aşağı yukarı doğru levent yuvasında hareket etmesidir. Ahşap germe tezgâhta alt leventin sabitleştirmesi, kama (takoz) ve vidalı gergi demiriyle, metal germe tezgâhta ise yan dikmelerde bulunan gerdirme tertibatıyla sağlanır.
Bir başka önemli özelliği ise; çözgünün çözgü aparatında değil tezgâh üzerinde çözülmesidir. Germe tezgâhta dokunan halı, alt levente sarılmaz. Tezgâh gevşetilerek dokunan kısım, alt levent üzerinde arkaya doğru kaydırılır; daha sonra sıkıştırılarak önceki gerginliğe getirilir.
Germeli tip tezgâhın tek kusurlu yönü ise istenilen ebatta (boyda) halı dokuma imkânı olmayışıdır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder